Ε, άλλο η Πόλη…

by Sotos

Δεν είμαι ούτε ελληνόληπτος, ούτε πατριδολάγνος, ούτε περί την Ελλάδα φαντασμένος. Η δήλωσή μου αυτή δεν προκύπτει από φόβο, γιατί κανείς ποτέ από όσους επιχείρησαν κατά καιρούς να με εκφοβίσουν –και υπήρξαν πολλοί, ολόκληρες ομάδες οργανωμένων ή μη και ολόκληρες χρονικές περίοδοι που άνθησε αυτός ο φόβος– δεν πέτυχε να κάμψει το φρόνημά μου· γράφω και μιλώ για την Ελλάδα από αυθεντικό και απαρασάλευτο σεβασμό προς το πνεύμα της και τα επιτεύγματά του, με την ίδια εσωτερική διαθέση που μου επιτρέπει να θρέφω και να εκδηλώνω ανάλογο σεβασμό, οσάκις απαντώ το ανθρώπινο επίτευγμα και το ανθρώπινο ηθικό μεγαλείο όπου γης. Η ίδια ακριβώς διάθεση μου επιβάλλει να μην παρακάμψω τη σημερινή ημέρα ως επέτειο της Άλωσης της Κωνσταντινουπόλεως.

Αυτή η ημέρα αντιμετωπίζεται ανά τα μήκη και τα πλάτη ποικιλοτρόπως και ειδικά ανά την ελληνική επικράτεια, σε ένα εκτενές φάσμα εγκλίσεων από την παγερή αδιαφορία και την ανία στη μία άκρη του, μέχρι το φθόνο ή τη συναισθηματική κατάθλιψη και τον εθνικιστικό λήρο στην άλλη, από τον ύποπτο επιστημονισμό μέχρι την επιστημονική στερεοτυπία. Εδώ, πάντως, η αναφορά συνιστά εις ό,τι με αφορά κατάθεση στεφάνου, με την ευχή κατά το βάδισμα μέχρι το μνημείο και τη γονυκλισία να αποκατασταθούν και ορισμένες αλήθειες, που έχουν διαλάθει της προσοχής μας –το σκοπίμως ή μη πίσω από το γιατί αυτές έχουν διαλάθει της προσοχής μας είναι εκτός ημερήσιας διάταξης. Θα είμαι σύντομος.

Ο Στήβεν Ράνσιμαν φαίνεται ότι απέτυχε να επιλύσει οριστικά το ζήτημα των κληρονόμων του Βυζαντίου με τη σκέψη του ότι, πάντως, δεν μπορεί να είναι άλλοι από εκείνους που πένθησαν περισσότερο την κατάλυσή του. Κι έτσι χρειάσθηκε να ανασκαλευθεί το ζήτημα γύρω από το ερώτημα αν μπορούμε πράγματι να κάνουμε λόγο για Έλληνες στο Βυζάντιο. Μην σας κουράζω με τα επί μέρους, διότι τελικά και αυτό το ζήτημα διευθετήθηκε, καθώς δεν μπορούσε να σταθεί ως αμφιβολία απέναντι στην ένσταση, γιατί να μην υπάρχουν Έλληνες, αφού υπάρχουν Άγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι κ.τ.λ., όλες οι φυλές της Οικουμένης; Μόλις έληξε και αυτό, απέμεινε το ερώτημα τι ήταν το Βυζάντιο και τι οι Έλληνες γι αυτό; Καταλήξαμε σχεδόν επισήμως ότι το Βυζάντιο υπήρξε μια πολυεθνική Αυτοκρατορία, Ρωμαϊκής Διοίκησης, Χριστιανικού Θρησκεύματος, Ελληνοπρεπές στη Γλώσσα (Ελληνοπρεπής είναι η αισχυντυλή εκδοχή αντί του Ελληνική και χρησιμοποιείται από επιστήμονες που τρέμουν μη τους δείξει κανείς κανένα λατινικό έγγραφο εποχής που υποτίθεται ότι θα τους φέρει σε δύσκολη θέση). Κατά συνέπεια στο τρισυπόστατο αυτό μόρφωμα έχει ενοφθαλμισθεί –στα… Ελληνικά έχει μπολιασθεί– το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα, οπότε σαν όχημα πλεόν το Βυζάντιο το συντηρεί και το μεταφέρει στη Δυτική Ευρώπη, γεννώντας τον Δυτικό Πολιτισμό, ενώ εδώ νεκρανασταίνεται, πάλι ως όχημα, χάρη στην Εκκλησία, είτε με τη μορφή της παράδοσης του ορθού δόγματος, είτε με τη μορφή του ψευδοδιλήμματος «Ανατολή ή Δύση» –κάτι σαν το δίλημμα ανάμεσα στο «Καφέ σαντάν» και το «Καφέ αμμάν», όπως πολύ εύστοχα έχει παρατηρήσει, μεταξύ άλλων, ο δάσκαλός μου.

Όλα τούτα είναι έτσι ή περίπου έτσι και ίσως λείπουν κάποια στοιχεία που θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει. Εκείνο που, όμως, έχει σημασία είναι ότι ως γενικό υπόλοιπο η συνεισφορά του Βυζαντίου περιορίζεται σε κάτι ανάμεσα στο κάρο και τη σύριγγα –κάρο που μεταφέρει το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα, σύριγγα που εμβολιάζει με αυτό την Ευρώπη. Και δεν υπάρχει τίποτε πιο προσβλητικό για το σεβασμό στο ανθρώπινο πνεύμα από το να παρουσιάζεται έτσι ένας τέτοιος πολιτισμός. Όσοι το πράττουν, θεωρώντας ότι πάντως διέσωσαν την Ελληνικότητά του και διεσώθησαν και οι ίδιοι δια διαπηδήσεως αφού του αναγνώρισαν την ύπαρξη του Ελληνικού πνεύματος εντός του, είναι πολύ γελασμένοι και πλανώνται πλάνην οικτράν, διότι δεν είναι κατά συνέπεια σε θέση να προσδιορίσουν αναλυτικά σε τι συνίσταται εν τέλει η έννοια Ελληνικό πνεύμα –την χειρίζονται ως δεδομένη και είναι κρίμα, διότι εμφανίζονται ως επιστήμονες –αν και από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω άλλες ιδιότητες έχουν κατά νου, όπως φαντάζεσθε…

Και είναι προσβλητικό διότι περιφρονεί τα συγκλονιστικά επιτεύγματα του Βυζαντινού Πολιτισμού. Η καταγωγή αυτών των επιτευγμάτων στην Αρχαία Ελλάδα είναι μια τόσο πληκτική συζήτηση, όσο και η συζήτηση για τα παιδιά που μοιάζουν στους γονείς τους, ισύχει δε γενικώς για όπου υπάρχει πνεύμα· και ως τέτοια αυτή η συζήτηση, ως οικουμενικός συντελεστής, μπορεί, όπως κάνουμε στην Άλγεβρα, ακόμη και να απαλείφεται, εφ όσον ο συνομιλητής δεν είναι εμμονικά και πεισματικά δύσπιστος και δύστροπος ή εντελώς αδαής.

Τα δε τεκμήρια πνευματικού και ηθικού μεγαλείου του Βυζαντινού Πολιτισμού σώζονται δια πάσαν επιστημονική απορία, παρά την τεράστια καταστροφή που επέφερε ήδη από τις πρώτες ημέρες της Άλωσης και για εκατονταετίες στη συνέχεια η επέλαση των Οθωμανών. Μια και υποσχέθηκα ότι θα είμαι σύντομος, περιορίζομαι στη φράση: όλα, μα όλα, όσα αποτελούν πνευματική και ηθική εξέλιξη ως μαρτυρία του Δυτικού Πολιτισμού με αφετηρία την Αναγέννηση, βρίσκονται στο Βυζάντιο ως ζώσα, εξελισσόμενη πραγματικότητα, με ονοματεπώνυμο, χρονικό και γενεαλογία, σχεδόν βηματικά από έτος σε έτος και από αιώνα σε αιώνα, σε μια ληξιαρχική ανασκόπηση από την ημέρα της Άλωσης μέχρι την ημέρα της ίδρυσης, την ημέρα, δηλαδή, για να μιλήσουμε, σχηματικά, μηχανιστικά, που το Βυζάντιο παραλαμβάνει τη σκυτάλη από τον Ελληνιστικό Πολιτισμό και άρα από τον Αρχαίο –αν ποτέ υπήρξαν τέτοιες μέρες στην Ιστορία! Τα ονόματα και οι διευθύνσεις είναι στη διάθεση παντός ενδιαφερομένου.

Τα ονόματα και οι διευθύνσεις, επαναλαμβάνω, είναι στη διάθεση παντός ενδιαφερομένου και δεν υπάρχει εδώ ο χώρος, ούτε έχει και κανένα νόημα να αναφερθούν. Αξίζει εντούτοις να γίνουν κάποιες, θα έλεγα, προειδοποιήσεις ενόψει γκάφας: Ένα ποίημα, ας πούμε του Ιωάννη του Δαμασκηνού ή του Ρωμανού του Μελωδού, όταν είναι αφιερωμένο στην Παναγία και πιθανόν ξενίζει διότι κεντάει κάποια κοσμικά αντανακλαστικά του αναγνώστη, δεν θα έπρεπε να θαυμάζεται εξ αυτού λιγώτερο ως Τέχνη από ό,τι ένα ποιήμα, ας πούμε του Πινδάρου που είναι αφιερωμένο στην Παλλάδα Αθηνά. Οι ανησυχίες ενός ιερωμένου για τη γλώσσα είναι ανησυχίες και όταν πρόκειται για τον Αρέθα και όταν πρόκειται για τον Έρασμο, αμφοτέρων ενδεδυμένων το σχήμα. Η εικόνα της Σταύρωσης είναι Ζωγραφική είτε πρόκειται για τον Πανσέληνο είτε πρόκειται για τον Τζιότο. Και εκείνο που έχει απολύτως μη εξαιρετέα σημασία για την Τέχνη είναι το ποιος προηγείται, γιατί αν συνθέσει σήμερα κάποιος κάτι σαν την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν και μας το παρουσιάσει για δικό του, όσοι άσχετοι κι αν πάνε στο Μέγαρο και χειροκροτούν όρθιοι μέχρι το πρωί, εντέλει κάποιοι σοβαρότεροι θα βρεθούν να του κρεμάσουν κουδουνάκια. Κάποιοι που είναι σε θέση να γνωρίζουν τι είναι η έννοια «δικό μου» ή «δικό του» στην Τέχνη. Ομοίως στο πνεύμα κ.τ.λ.

Και μια τελευταία επισήμανση, προς όσους κατηγορούν  το Βυζάντιο ως θεοκρατικό: υπενθυμίζω με κάθε σεμνότητα απλώς ότι το άκρως κοσμικό Δολάριο κοσμείται, όπως βλέπετε και στην εικονογράφηση, από τη φράση “In God We Trust”, και το ανασύρω στην επιφάνεια μια και ζούμε μέρες όπου συζητούμε πολύ για νομίσματα.