sotosblog

Λεπτομέρεια από πίνακα του Σαλβαντόρ Νταλί

Στον Κώστα Τσίμα, που πρώτος αυτός με εισήγαγε στο μαγικό κόσμο του Μπουλγκάκοφ και όχι μόνον.

Στην πολιτική, πολλά ανοικτά ζητήματα, που σχεδόν αυτόματα αναγνωρίζονται από όλους ως ηθικής τάξως, συναρτώνται, ωστόσο, με τον παράγοντα χρόνος, ο οποίος μεταμφιέζει την πολιτική σε «ρεαλπολιτίκ». Πράγματα που θέλουμε να γίνουν, που αναγνωρίζουμε ότι πρέπει να γίνουν, πειθαναγκαζόμαστε ότι πρέπει να περιμένουν. Και περιμένουμε την κατάλληλη ώρα. Πότε είναι αυτή;

Για κάθε ένα από αυτά τα ανοικτά ζητήματα, όσο πιο λίγος ο χρόνος που απομένει μέχρι την επίλυσή τους, μέχρι δηλαδή την εφαρμογή μιας ηθικής ιδέας, οπότε και θα πάρει αυτή πια τη μορφή κοινωνικής πρακτικής, τόσο πιο εύστοχα ταιριάζει στην περίσταση η έννοια του καίριου, του επίκαιρου, της ωρίμανσης των συνθηκών. Γίνονται, και θεωρείται ότι ήταν η ώρα τους. Από την άλλη, όσο πιο μεγάλος ο χρόνος που θεωρούμε ότι χρειάζεται, τόσο χωρεί και αδειοδοτείται η έννοια της «αφέλειας» περί το αίτημα, της «ανωριμότητας», της «ουτοπίας», ακόμη και του «κινδύνου» από αυτό.

Την ίδια ώρα, μέσα στα όρια αυτού του χρονικού διαστήματος, που απομένει για να πάρει η ηθική ιδέα σάρκα και οστά, ορίζεται ο χώρος, όπου μέσα του αναπτύσσεται ο στίβος των σχετικών πολιτικών ιδεών και της σχετικής πολιτικής ρητορικής, με υποσχέσεις έναντι επιφυλάξεων. Όταν εντέλει η ηθική ιδέα γίνει πια κοινωνική πρακτική, εγκαταλείπει πίσω της αυτή τη ρητορική ως αναχρονιστική, πεπαλαιωμένη, απελευθερώνει τις δημιουργικές δυνάμεις που εμπεριείχε (κάποιες μάλιστα κάποτε άδηλες εντός της) και μετατρέπεται σε οικονομία.

Παραδείγματος χάριν, η κατάργηση της Δουλείας. Η ιστορική διαδρομή της βρίθει από διδακτικότατες διακυμάνσεις, κατακτήσεις, υποχωρήσεις, υπαναχωρήσεις, αναδιπλώσεις, φραστικές αντεγκλήσεις, συρράξεις κ.ο.κ. Και, φαντασθείτε, ακόμη δεν έχει συντελεστεί πλήρως. Άλλο παράδειγμα, το δικαίωμα της ψήφου στις γυναίκες, και αυτό με το δικό του παρεμφερές χρονικό. Είναι νομίζω σαφές το πόσο αφελής, ανώριμη, ουτοπική ή επικίνδυνη έχει θεωρηθεί η κατάργηση της Δουλείας μέχρι την ιστορική ετυμηγορία. Ομοίως η ψήφος στις γυναίκες και πολλά, πάρα πολλά άλλα, που συνθέτουν στο σύνολό τους αυτό που αποκαλούμε βαθμίδα εξέλιξης του πολιτισμού. Απεδείχθη ότι τα επιμέρους στοιχεία του ήταν θέμα χρόνου.

Μάλιστα, ένας από τους λόγους –ένας από τους κυριότερους– για τον οποίο η ανθρωπότητα κλίνει το γόνυ στην Αρχαία Ελλάδα είναι ακριβώς η πρωτοποριακή θέση της σε αιτήματα, για τα οποία απαιτήθηκαν τελικά χιλιετίες, ώσπου να ωριμάσουν και να λογαριάζονται ως κοινό κτήμα. Επ’ αυτού, μόνο κακόπιστα ή από επιστημονική επιπολαιότητα μπορεί κανείς να καταλογίσει στην Αρχαία Αθήνα, λ.χ., τη Δουλοκτητική Οικονομία, παραβλέποντας την επιβεβλημένη ιστορική σύγκριση και την εξ αυτής ειδοποιό διαφορά ηθικής πρωτοπορίας: Σε μια εποχή που όλες οι κοινωνίες όλου του κόσμου –ο γνωστός κόσμος είναι κάθε φορά όλος ο κόσμος– είναι δουλοκτητικές, στην Αρχαία Αθήνα ισχύουν εν τω μεταξύ πρωτοφανή, ανήκουστα προνόμια για το τότε παγκόσμιο αυτονόητο του δούλου, καθώς και η μοναδική πρόνοια των απελεύθερων· είναι το βήμα, το πρώτο βήμα που θα οδηγήσει μετά από δυόμιση χιλιάδες χρόνια στον Αβραάμ Λίνκολν. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια ενός μεγάλου λογοτέχνη, η Αρχαία Αθήνα ως… Άννα είχε ήδη χύσει το λάδι…¹ Ομοίως και για τα γυναικεία ζητήματα· μια ματιά στο έργο ζωής της Αμαλίας Μεγαπάνου για τους Αρχαίους μας –με ονόματα και διευθύνσεις που λέμε– θα σας πείσει. Όλα τα άλλα είναι εκ του πονηρού.

Είναι εντελώς παράλογο να αξιώνεται από την Αρχαία Ελλάδα η κατάργηση της Δουλείας. Είναι περίπου τόσο παράλογο, όσο το να αξιώνει κανείς να διακτινισθεί στις μέρες μας από το Σταθμό Λαρίσσης του Ο.Σ.Ε. στο Διάστημα, πράγμα που ούτε καν η Τρόικα έχει θέσει ως στόχο, μολονότι κάτι τέτοιο θα είχε, εδώ που τα λέμε, και μια κάποια λογική βάση, δεδομένου ότι εξ εσπερίας προβάλλονται επιμόνως διάφορες απαιτήσεις διαστημικής τεχνολογίας, ενώ μαζί τους συντάσσονται και διάφοροι συμπολίτες μου, που όσο περνάει ο καιρός, όλο και πιο πολύ μου μοιάζουν για εξωγήινοι!.. Θα πρόκειται μάλλον για το πολίτευμα της… Δορυφορικής Δημοκρατίας.

Ας προσγειωθούμε: Ανάμεσα στα διάφορα αιτήματα που αποκαλέσαμε ηθικής τάξεως, ξεχωρίζει το μέγα ερώτημα των φτωχών και των πλουσίων –ίσως το ουτοπικότερο όλων, υπό την έννοια ότι θα χρειασθεί να εξαντλήσουμε το μέγιστο επί γης χρονικό διάστημα σε σύγκριση με εκείνο που απαιτήθηκε για όλα τα υπόλοιπα, προκειμένου να το βιώσουμε ως αυτονόητη κοινωνική πρακτική. Με αφορμή το μύρο, ο ίδιος ο Ναζωραίος λέει στον Ιούδα ότι «τους φτωχούς θα τους έχετε πάντα μαζί σας» –«πάντα» για τον Ναζωραίο σημαίνει «μέχρι να ξανάρθω». Να προσθέσω ότι πουθενά δεν είπε ότι μέχρι τότε θα πρέπει να πάψουμε να αγωνιζόμαστε γι αυτό το ερώτημα και να τον περιμένουμε με σταυρωμένα τα χέρια εις ανάμνησιν της δικής του Σταύρωσης.

Στο σύγχρονο πολιτισμό, όπως αυτός προσδιορίζεται από τις μέχρι τώρα κατακτήσεις μας, και κυρίως από την αίσθηση της βράχυνσης του χρόνου, που προκαλούν τα επιτεύγματα της εποχής, με τις γενιές να αναλογούν σε  χιλιετίες και τα χρόνια σε αιώνες, προβάλλει σήμερα όλο και πιο επιτακτικά ως αίτημα και ηθική ιδέα η συμμετοχή της κοινωνίας στη δημιουργία, στην ανάταξη, στην ανάκαμψη, στην ανάπτυξη, στη διαπραγμάτευση, στην επαναδιαπραγμάτευση, στην καταγγελία, όπως θέλετε πείτε το. Και μετουσιώνεται πλέον αυτόματα σε οικονομία, έτοιμη ούσα αυτή με τη σειρά της να την υποδεχθεί. Όχι απλώς έτοιμη. Διψασμένη!

Ό,τι είναι να γίνει, ό,τι προκρίνεται και ό,τι απορρίπτεται, δεν νοείται πλέον ερήμην της κοινωνίας. Προσοχή: Όχι της κοινωνίας ως εκλογικού σώματος απλώς, ούτε της κοινωνίας ως παθητικού αντικειμένου κοινωνικής πολιτικής, αλλά της κοινωνίας όλης ως συμμετοχικού υποκειμένου, ώστε να καθίσταται και αυθεντικός αποδέκτης των ωφελημάτων, μέσα από τη δημιουργική συμμετοχή της στο εκάστοτε ιστορικό διακύβευμα, το οποίο δεν θα υπήρχε καν, αν δεν περιείχε, αν δεν αντιπροσώπευε ως τέτοιο την αναγκαιότητα να απελευθερωθεί αυτή η εσωτερική δημιουργική της δύναμη, που βάλλεται σήμερα απηνώς.

Τίποτε πια δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συμμετοχή της κοινωνίας, με τον πρώτο λόγο στις ανάγκες της, στους στόχους της και στο συνδυασμό των δύο όπως τον θέτει η ίδια. Οι πεφωτισμένες ηγεσίες της «ρεαλπολιτίκ», οι εκλεκτοί που δήθεν γνωρίζουν το μίγμα καλύτερα, ανήκουν στο παρελθόν· τις προσπερνάει η Ιστορία. Το βλέπετε, άλλωστε, ότι επιχειρούν να αξιοποιήσουν ως μόνη σανίδα σωτηρίας τον αταβιστικό δισταγμό των κοινωνιών προς το άγνωστο, επαφιέμενοι στο ότι έχουν να κάνουν με ανθρώπους που έχει καεί η γούνα τους, με ανθρώπους που φοβούνται «τα παράθυρα», που… «καλλίτερα ίσως να μην τα βρω. Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει», όπως λέει και ο ποιητής.

Εις μάτην όμως. Εμείς οι Έλληνες ήμασταν πάντοτε στην πρωτοπορία –όπως είπαμε, από αρχαιοτάτων χρόνων, για λόγους που δεν είμαι σε θέση να εξηγήσω, μια και δεν είμαι ακόμη σε θέση να κατανοήσω και πάντως οπωσδήποτε χάρη στο γεγονός ότι δεν περιμένουμε από τους ηγέτες να μας υποδείξουν, αλλά ορίζουμε τους ηγέτες μας, ώστε να μας εκπροσωπούν κάθε φορά επάξια στο ραντεβού μας με την Ιστορία. Σε αντίθεση προς τη… Δορυφορική Δημοκρατία, αυτό είναι το πολίτευμα της Δημοκρατίας σκέτο.

Για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση στερεότυπη, το αίτημα είναι ήδη ώριμο. (Μήπως, μάλιστα, καλούμεθα απλώς να το επαναβεβαιώσουμε…) Οποιοσδήποτε δισταγμός θα ήταν παράλογος και γι αυτό ως τέτοιος αντιμετωπίζεται. Και καταγράφεται μόνο ως αναβολή, και η αναβολή, μη το λησμονούμε, μας έφερε εδώ που μας έφερε, η αναβολή που είναι μιζέρια. Δεν θα υπάρξει όμως άλλη αναβολή επ’ αυτού. Επειδή… Επειδή, για να παραφράσω τα λόγια ξανά του μεγάλου λογοτέχνη, η Άννα όχι μόνο έχει ήδη χύσει το λάδι, αλλά αυτό καίει κιόλας…

¹ Στο μυθιστόρημα «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ η φράση «η Άννα έχει ήδη χύσει το λάδι» ισοδυναμεί με την έννοια ότι κάτι που έχει κριθεί ότι θα γίνει, θα γίνει.